آشنایی با روند گرافیکی شدن نشر الکترونیک

"انتشار چاپی یک غیرگاهنامه مشتمل بر ۴۹ صفحه بدون احتساب جلد" (unesco-legal instruments., ۲۰۱۱.)

تعریف متعارف فرهنگ‌ لغت‌ها هم از کتاب این است: " اثر مکتوب یا چاپی داستانی و یا غیر داستانی که معمولا برو کاغذ است و صفحات آن‌ها بین دو جلد به یکدیگر متصل شده است. "  (book., ۲۰۱۱)

به نظر می‌رسد نه تنها این تعریف با آمدن کتاب‌های الکترونیک[۱] کارایی خود را از دست داده، بلکه حتی اینکه کتاب کماکان به عنوان واحدی برای طبقه‌بندی داده‌ها باشد؛ نمی‌تواند مورد پذیرش قرارگیرد.

به نظر می‌رسد حتی دیگر نمی‌توان گفت که کتاب‌های الکترونیک فرمت مدرن کتاب‌های چاپی هستند. کتاب‌های الکترونیک قبلا ابتدا باید یک نسخه چاپی می‌داشتند تا بتوانند در قالب دیجیتال بر روی سی‌دی‌ها و دی وی دی‌ها بیایند اما سپس به سرعت نیز از این حامل‌ها هم فاصله گرفتند و بر روی وب حاضر شدند تا نشان دهند که کتاب‌های الکترونیک نه نسخه ثانویه بلکه خود کتاب هستند.

به عنوان نمونه در نظر بگیرید کتابخانه اسکندریه[۲] را که روزگاری همه منابع آن مکتوب بود و حالا عملا دوباره در قالب یک کتابخانه تمام دیجیتال متولد شده است.

از سوی دیگر با بروز نرم‌افزارهای ویژه تولید کتاب‌های الکترونیک و همچنین بروز کتاب‌خوان‌های الکترونیک[۳] در فرمت‌ها و ساختارهای متفاوت؛ امر تولید اطلاعات شتاب سرسام آوری به خود گرفته و از طرف دیگر به گمان من این مینیاتوری شدن داده‌ها در حجم‌های بسیار بالا، سمت و سوی نشر را به سوی گرافیکی شدن سوق خواهد داد.

• نشانه‌های این دگرگونی:

اینفوگرافیک‌ها، نیوزگرافیک‌ها و دیتا ژورنالیسم

• الف: اینفوگراف‌ها

اینفوگراف‌ها[۴] یا گرافیک‌های اطلاع رسان نمایشگران تصویری اطلاعات و داده‌ها هستند. از اینفوگراف‌ها هنگامی استفاده می‌شود که داده‌ها نیاز به توضیح‌های ساده‌تر و یا سریع ‌تر دارند، (نقشه‌ها وعلائم دفترچه‌های راهنمای استفاده از ابزارها و لوازم فنی؛ تصاویر میکروسکوپی و...) مثلا شیمیدانان؛ ریاضیدانان و متخصصان آمار و کامپیوتر از اینفوگراف‌ها برای ترسیم و تبدیل مفاهیم[۵] پیچیده به سازه‌های ملموس[۶] یا به داده‌های عملیاتی[۷] استفاده می‌کنند. علاو بر این اینفوگراف‌ها حجم قابل توجهی از اطلاعات را به صورت کنسروی، دیداری و چند بعدی در اختیار می‌گذارند.

مغز ما انسان‌ها هم به تحلیل و ذخیره اطلاعات به صورت بصری و دیداری تمایل بیشتری دارد تا به صورت نوشتاری.

تخقیقات زبانشناختی و به ویژه بحث دال و مدلول[۸] زبانشناس نامی فردینان دو سوسور[۹] گواهه خوبی در این زمینه است و به همین دلایل است که اینفوگراف‌ها یکی از بهترین شیوه‌های انتقال مطالب نو؛ ناملموس و یا پیچیده به شمار می‌آیند. باید تاکید کنم که اینفوگراف‌ها ابتدا در عرصه آموزش واردمیدان شدند.

و در عین حال باید یادآوری کنم که اولین خالق گرافیک‌های اطلاع رسان همان انسان‌های اولیه‌ بوده‌اند که زندگی دوران ماقبل تاریخ خود را با آثاری بر روی دیواره‌های غارها به ما رساندند.

اما اگر اینفوگرافیک‌ها؛ شکل‌های موثر؛ روشنگر و جذاب برای ارائه محتوای فشرده‌تر؛ غنی‌تر و مفیدتر از اطلاعات هستند که نتیجه ساعت‌ها تحلیل مفاهیم و تبدیل آن‌ها به داده‌های کاربردی است، راه‌های دیگری هم هست که باید در کسری از ثانیه به سوی تحقق پیش روند.

• ب: نیوزگرافیک‌ها

نیوزگرافیک یا گرافیک خبری [۱۰] که این روزها جایگاه ثابتی در عرصه روزنامه‌نگاری مدرن به دست آورده است احتمالا در اثر توجه روزنامه نگاران به نقش اینفوگراف‌ها در امور آموزشی به چنین موقعیتی دست یافته است. گرافیک خبری در واقع تصویری از خبر است که قسمتی از رویداد یا تمام آن را نشان می‌دهد.

این تصویر توسط گرافیست‌هایی که با خبر و زبان خبری آشنایی دارند و اکنون به ‌عنوان عضو تحریریه‌های بزرگ رسانه‌های خبری درآمده‌اند، ترسیم می‌شود. گرافیک خبری در دو مورد اساسی به‌کار می‌آید:

یکم: عینیت بخشیدن به خبر در قالب تصویر به‌ منظور ایجاز و جلوگیری از طولانی شدن خبر در مواجهه با مشکل تراکم مطالب؛

دوم: عینیت بخشیدن به خبر در قالب تصویر هنگامی که امکان ثبت تصویر رویداد توسط دوربین عکاسی یا فیلمبرداری وجود ندارد.

با گرافیک خبری می‌توان رویدادهای متفاوتی را به تصویر کشید. طراحانی که به گرافیک خبری می‌پردازند باید افراد بامطالعه و روزآمدباشند و به‌طور تخصصی کار ‌کنند، (ورزش، اقتصاد، سیاست و...)

• ج: دیتا ژورنالیسم یا داده‌نگاری

دیتا ژورنالیسم یا داده‌نگاری[۱۱] که عده‌ای هم از آن تحت عنوان روزنامه‌نگاری داده محور[۱۲] نام می‌برند تحولی بزرگ در دنیای تبدیل مفاهیم به سازه‌ها به شمارمی‌آید و دارد در عمل به  یک استاندارد مهم در صنعت ارتباطات تبدیل می‌شود.

دیتا ژورنالیسم در واقع شکلی متکامل‌تر و ترکیبی از اینفوگراف‌ها و نیوزگراف‌ها است که اکنون به یکی از روندهای مورد علاقه کاربران مینی‌مال‌خوان در دنیای اینترنت تبدیل شده است. کاربران این زمانه در جست وجوی راه‌های کوتاه‌تر برای دسترسی به بیشترین اطلاعات و در جذاب‌ترین فرمت‌ها هستند، دو میلیارد هستند و روز به روز به تعداشان افزوده می‌شود و همین‌ها هستند که ناشران و تولیدکنندگان محتوا را به پذیرش دگرگونی‌های بنیادین وادار ساخته‌اند. این کاربران از علاقه‌مندان پر وپا قرص روزنامه‌نگاری داده محور هستند.

آنلاین ژورنالیست‌هایی که در عرصه دیتا ژورنالیسم کار می‌کنند با تجزیه کردن داده‌ها و طبقه‌بندی ‌آنها و مرز گذاری و فیلترگذاری برای تحلیل عمقی‌تر داده‌ها وبرای  پردازش بهتر داده‌هاٰ پایه‌های شاخه‌ای جدید از ژورنالیسم را گذاشته‌اند. روند کار و یا به عبارت بهتر گردش کار[۱۳] روزنامه‌نگاری داده محور را هم باید به کمک دیداری سازی این مفهوم به تصویر کشید:

روزنامه انگلیسی گاردین[۱۴] ، از جمله رسانه‌های پیشتاز درعرصه دیتا ژورنالیسم است. وب سایت گاردین درحال حاضر یک بخش به نام دیتا[۱۵] ‌ دارد که یکی از زیرمجموعه‌های این بخش دیتابلاگ[۱۶] است که به واقع وبلاگی برای تمرین و نمایش روزنامه‌نگاری داده محور به سردبیری سایمون راجرز[۱۷] ‌است. او در سال ۲۰۱۱ جایزه روزنامه‌نگار برتر را از انستیتو اینترنت کسب کرد.  (۲۰۱۱.)

حالا نویسندگان این وبلاگ نظیر کوین اندرسون[۱۸] از عصر طلایی دیتاژورنالیسم  (Anderson, ۲۰۱۱) حرف می‌زنند و یا خود سایمون راجرز در تعریف دیتا ژورنالیسم می‌گوید: کار ما فقط ارائه محتوای گرافیکی با جذابیت‌های بصری بالا نیست. کار ما گزارش و روایت مطالب به بهترین شیوه‌ ممکن است. جست‌وجو برای شیوه‌های جدید و بهتر روایت ماجراها، رکن اصلی کار ما است.  (Rogers, ۲۰۱۱)

• اقتصاد نشر

اقتصاد نشر اساسا بر جلب توجه مخاطبان متمرکزاست و گرافیکی شدن اطلاعات یکی از موثرترین راه های جذب مخاطب است

از دیگر سو آسان‌تر شدن انتشار اسناد و دیدگاه‌ها چه با رضایت - نظیر اقدامات دولت‌ها در ارائه اسناد دولتی بر روی وب در فرمت دیجیتال- وچه بدون رضایت آن‌ها نظیر نمونه ویکی‌لیکس،   [۱۹] و همینطور ضریب نفوذ اینترنت، همه و همه به شرایطی منجر شده که علانم فراوانی در دگردیسی نشر را به نمایش می‌گذارد.

به دیگر سخن اکنون دیتا ژورنالیست‌ها در واقع پلی هستند میان داده‌های خام و کاربران تشنه اطلاعات.

اکنون پرسش این است که ناشران و به ویژه آن دسته از ناشران که هنوز در نشر سنتی متکی بر کاغذ و چاپ روزگار می‌گذرانند چه خواهند کرد؟ و چه مرز یا مرزهایی بین آنان و ناظران متکی بر نوآوری و تکنولوژی ‌شناس و آشنا با مهارت‌ها و تکنیک‌های جدید وجود دارد؟

سایمون راجرز می‌گوید: داده‌نگاری نیازمند ۸۰ درصد پشتکار، ۱۰ درصد ایده‌های بزرگ و ۱۰ درصد خروجی جذاب است تا موفقیتی پیوسته و پایدار داشته باشد. دیتاژورنالیسم از دیرباز وجود داشته، اما در جذب مخاطب موفق نبوده است چرا که نتیجه کار  در قالب کتاب‌های نفیس و قطور و گران‌قیمتی منتشر می‌شده و عموما به غیر از پژوهشگران سخت‌کوش، نمی‌توانسته توجه دیگران را جلب کند و معمولا هم حاصل کار کتاب‌هایی می‌شده که در گوشه و کنار کتاب‌خانه‌های عظیم، خاک می‌خورده‌اند.  (Rogers, ۲۰۱۱)

اتفاق عجیب دیگر در حوزه نشر الکترونیک[۲۰] - که در واقع اکنون چیزی جز استفاده از امکانات دیجیتال و مدرن جدید در فرآوری اطلاعات و محتوا نیست - این است که حتی کاربران هم می‌توانند با ارسال پس فرست در تجزیه و تحلیل داده‌ها مشارکت کنند؛ امری که هرگز درعرصه نشر سنتی میسر نیست. جالب اینجاست که درحال حاضر ابزارهای رایگانی هم وجود دارد که داده‌نگاری و تحلیل داده‌ها را ساده‌تر می‌کند، که Timetric  و Many Eyes و Fusion Tables (محصول گوگل) از جمله آن‌ها هستند.

ضرورت گرافیکی کردن داده‌ها با توجه به روندی که از اینفوگراف‌ها آغاز شد و با نیوزگرافیک‌ها ادامه یافت و به دیتاژورنالیسم رسیده است قطعا در زمینه نشر هم به میدان نبرد تازه‌ای برای کسب سهم بیشتر از بازار تبدیل می‌شود که هم اکنون هم به گونه‌ای نفس‌گیر در عرصه‌های زیر قابل تعقیب و مشاهده است:

- جدال برای شکیل‌ترین فرمت‌های انتشار دیجیتال (پی دی اف و ...)

- جدال برای تعاملی سازی کتاب‌ها هم از جنبه گرافیکی و محتوایی و هم از جنبه محیط ارتباطی

- جدال برای تبلور هرچه بیشتر اطلاعات در قالب گرافیک و ایجاد ارتباط گرافیکی میان مضامین از طریق تگ‌گذاری

- جدال تبدیل محتوا[۲۱] به محتوای الکترونیک[۲۲] در قالب فرمت‌های جذاب

- جدال برای چند بعدی سازی داده‌ها از طریق چند رسانه‌ای‌ها به خصوص استفاده از صدا و موزیک و پدیده هایپرلینک

- جدال برای تبدیل یک محتوا به فرمت‌های مختلف: (eBooks eNewspapers, eZines, eJournals,)

-  جدال برای ترسیم جغرافیای مخاطبان و بسته بندی داده‌ها بر اساس سلائق آنان

-  جدال کتابخوان‌ها (نظیر کیندل آمازون وکتابخوان مایکروسافت... ت.)

-  جدال تبلت‌ها (مثل آی‌پد و گلکسی و... و.)

- جدال سیستم‌های عامل (مثل اندروئید گوگل و آی او اس اپل)

- جدال برای حضور در عرصه موبایل (از طریق اپلیکیشن‌های نمایش محتوا)

- جدال برای هم‌خوان‌سازی و سازگارسازی نرم‌افزارهای نشر با وسایل مختلف ارتباطی (مثلا کیندل برای آیفون)

-  جدال برای کسب بیشترین محیط‌ها در زمینه دانلود مستقیم متن کامل کتاب‌ها